Ograniczanie skutków powodzi

Strategie ograniczania skutków powodzi
Zmniejszenie zagrożenia powodziowego w zlewni rzecznej
Zmniejszenie zagrożenia powodziowego w obrębie rzek
Metody ograniczania skutków powodzi
Systemy bezpieczeństwa
Zabezpieczenie istniejących obiektów

Wstęp

Obwałowania, zbiorniki retencyjne i poldery, wbrew powszechnym opiniom, nie są jedynymi metodami ograniczania strat powodziowych. Doświadczenie uczy, że ich budowa nie rozwiązuje problemu. A w każdym razie nie całkowicie. Stany Zjednoczone Ameryki przez kilkadziesiąt lat inwestowały w budowę tych urządzeń ogromne kwoty, a mimo to powódź w 1993 roku w dorzeczu Missisipi spowodowała straty rzędu 19 miliardów dolarów. Oczywiście, gdyby nie wspomniane inwestycje, straty byłyby jeszcze większe -przedstawiciele Korpusu Inżynierskiego Armii Stanów Zjednoczonych twierdzą, że nawet dwukrotnie - niemniej widać, że technika to nie wszystko. Z tego powodu w latach sześćdziesiątych zaczęto stosować, znane już wcześniej, ale zdominowane dotąd przez technikę, alternatywne sposoby działania. Jeśli nie potrafimy skutecznie ograniczyć powodzi - stwierdzili inżynierowie - zajmijmy się ochroną tego, co powódź może zniszczyć, i skupiono uwagę na wszystkim, co jest źródłem strat lub zagrożenia dla życia ludzi i ich dobytku: budynkach, ich wyposażeniu, sieci kanalizacyjnej oraz na systemach bezpieczeństwa wspomagających ludzi w czasie zagrożenia.

W efekcie, do stosowanych dotąd urządzeń technicznych doszła obecnie cała gama sprawdzonych już metod, które pozwalają zrealizować uzupełniające się nawzajem strategie ograniczania strat powodziowych.

Strategie ograniczania skutków powodzi

Praktycy twierdzą, że dobre jest to, co jest skuteczne. Dlatego też społeczności zagrożone powodzią powinny przemyśleć wszystkie dostępne strategie, zmierzające do zmniejszenia zagrożenia ludzi i ich własności. W takich krajach, jak USA, Kanada czy Anglia uważa się, że najskuteczniejsze jest stosowanie kilku strategii jednocześnie.

Strategia opierająca się na środkach nietechnicznych używana jest obecnie za najbardziej skuteczną- polega głównie na ograniczaniu zabudowy terenów zalewowych. Podstawowe środki pozwalające na jej realizację to:

uwzględnienie linii zalewów w planach zagospodarowania przestrzennego
wyznaczenie stref zabudowy na terenach zalewowych
określenie warunków, jakie muszą spełniać obiekty dopuszczone do realizacji na terenach zalewowych

Strategia opierająca się na środkach technicznych polega na próbie zmodyfikowania samej powodzi -zmniejszenia wysokości kulminacji fali powodziowej, opóźnienia jej lub ograniczenia zasięgu rozlewiska. Do podstawowych środków umożliwiających realizację tej strategii należą:

zbiorniki retencyjne
obwałowania
poldery i suche zbiorniki przeciwpowodziowe

Od właściwego zachowania ludzi przed, w trakcie i po powodzi zależy bardzo wiele. Właściwe zachowania zmniejszają nie tylko ilość ofiar, ale chronią dużą część majątku prywatnego i publicznego. Trzeba jednak pamiętać, że warunkiem sukcesu jest podtrzymywanie pamięci ludzi o zagrożeniu powodziowym oraz ich wiedzy na temat sposobów jego unikania. Do podstawowych środków umożliwiających realizację tej strategii należą:

lokalne systemy ostrzeżeń powodziowych
systemy reagowania na powódź
zabezpieczenie istniejących obiektów na wypadek powodzi
systemy odwadniające
edukacja i informacja

Realizacja tych zadań wymaga nie tyle powołania i utrzymywania odpowiednich służb, zajmujących się np. ostrzeganiem mieszkańców i ich bezpieczeństwem, ale przede wszystkim wymaga stałej aktywności władz lokalnych oraz stałej aktywności informacyjnej i edukacyjnej.

Zmniejszenie zagrożenia powodziowego w zlewni rzecznej

Coraz częstsze występowanie powodzi, o coraz gwałtowniejszym przebiegu, powodujące znaczne straty społeczno-gospodarcze zmusza do skoncentrowania działań ograniczających jej katastrofalne skutki. Wszelkie prace w tym zakresie powinny dotyczyć całych regionów oraz odbywać się przy ścisłym współdziałaniu między gospodarką przestrzenną i urbanistyką, gospodarką wodną, ochroną środowiska, rolnictwem i leśnictwem.

Przy sporządzaniu programów rozwoju regionów oraz opierających się na nich planach użytkowania dolin rzecznych i całych dorzeczy, należy - w celu ograniczenia zagrożenia powodziowego - zapewnić zwiększenie retencji wód opadowych w dorzeczu. Szczególnie skutecznym sposobem podniesienia poziomu retencji dorzecza jest ograniczenie wyrębu lasów z jednoczesnym zalesianiem wybranych obszarów zlewni. Las przez zwiększenie infiltracji i intercepcji zmniejsza i opóźnia odpływ wód z wiosennych roztopów oraz opadów letnich i jesiennych.

Na terenach przeznaczonych pod uprawę znaczne ograniczenia odpływu powierzchniowego można osiągnąć poprzez odpowiedni dobór uprawianych roślin oraz właściwą strukturę ich zasiewów. Gleby bardzo zwięzłe, uciążliwe w uprawie, a także tereny na zboczach o nachyleniu większym niż 20%, powinny być przeznaczane na pastwiska. Ważne jest przedzielanie upraw sprzyjających erozji, np. okopowych, uprawami roślin motylkowych lub traw. Zaleca się także orkę z odkładaniem skiby w górę stoku, siew i sadzenie roślin równolegle do warstwic. Należy także prowadzić racjonalną agrotechnikę stosując odpowiednią częstotliwość orek (zwłaszcza głębokiej w celu spulchnienia gleby) oraz inne zabiegi, ograniczające lub zmieniające kierunek spływu wód opadowych. Drogi dojazdowe powinny być wytyczane poprzecznie do spadku terenu; najkorzystniejszym ich usytuowaniem byłyby grzbietowe części zboczy.

Zmniejszenie zagrożenia powodziowego w obrębie rzek

W znacznym stopniu można ograniczyć straty powodziowe, powstrzymując żywiołową, nieskoordynowaną zabudowę dolin rzecznych i całkowicie rezygnując z zabudowy obszarów, które mogą być potencjalnie zalane. Zabudowa dolin rzecznych odbywać się powinna racjonalnie, według odpowiednio opracowanych wytycznych i zasad zagospodarowania przestrzennego. Należy zapewnić zrównoważony rozwój regionu, który uwzględniałby wymagania ładu przestrzennego, urbanistyki, a także walory zarówno architektoniczne jak i krajobrazowe. Trzeba mieć również na uwadze ochronę dóbr kultury. Ustalenia lokalnego planu zagospodarowania przestrzennego mogą wpływać niekorzystnie na warunki przepływu w ciekach położonych niżej, dlatego powinien on być opracowywany przy udziale zarządów gmin sąsiednich.

Najlepszą ochroną przed powodzią byłoby utrzymywanie rzek w stanie naturalnym. Rzekom powinno się przywrócić, tam gdzie jest to możliwe i uzasadnione ekonomicznie, ich naturalną dynamikę i znaczenie ekologiczne poprzez odzyskiwanie terenów retencyjnych oraz ponowne przyłączanie i regenerację rozlewisk. U naszych zachodnich sąsiadów, w dolinie górnego Renu zdecydowano się na realizację programu, którego głównym założeniem jest odzyskanie terenów zalewowych. Starorzecza, rozlewiska i inne tereny poza obwałowaniami ponownie przyłączone do naturalnego reżimu odpływowego rzek mogą ponadto podnieść krajobrazową i ekologiczną wartość dolin rzek. Odzyskanie możliwości rozlewania się wód rzek w czasie powodzi umożliwi redukcję kulminacji fali powodziowej.

Renaturalizacja terenów słabo zagospodarowanych oraz wybór i zabezpieczenie polderów, czyli obszarów poza wałami przeznaczonych do zalania w przypadku nadmiernego podwyższenia poziomu wody w rzece, umożliwiłyby wzrost retencji lokalnej. Najkorzystniejszą lokalizacją polderów są widły rzek, ujścia dopływów i tereny depresyjne. Istnieje wiele obszarów rolnych i leśnych, które można wykorzystać jako dodatkowe tereny retencyjne obniżając obwałowania rzeki w ich sąsiedztwie. Spotyka się też poldery odgrodzone od rzeki zamknięciem, otwieranym w przypadku zagrożenia powodziowego (polder zamknięty). Przy budowie tego typu polderów stosuje się oprócz urządzeń wlotowych oraz upustowych odpowiedni system odwadniający, który działa po przejściu fali powodziowej. Tworząc poldery można zapewnić obszarom z wyższymi wymogami ochronnymi, np. terenom gęsto zasiedlonym lub z ważnymi obiektami przemysłowymi, osiągnięcie niezbędnego stopnia ochrony.

Dla zmniejszenia strat powodziowych należy opracować wytyczne odpowiedniej polityki ubezpieczeniowej w oparciu o wcześniej sporządzone mapy terenów zalewowych. Konieczne jest też wskazanie terenów zastępczych inwestorom zamierzającym budować obiekty w obszarach zagrożonych oraz właścicielom istniejących już obiektów na tych terenach. Zaleca się także opracowanie nowego prawa budowlanego dla terenów o podwyższonym stopniu ryzyka powodziowego. Tereny te powinno się przeznaczać m.in. na parki, boiska do gry, ścieżki rowerowe.

Na powierzchni zlewni i dolin rzecznych intensywnie zagospodarowanych, należy eliminować z obszaru odpływu wszystkie niekorzystne elementy zabudowy, a w szczególności zredukować zabudowę betonową i asfaltową, przebudować drogi niewłaściwie usytuowane i niezabezpieczone przed spływem wód, zmienić funkcję często zalewanych terenów i obiektów, a także ekstensywnie zagospodarowywać użytki zielone.

Ułatwienie spływu wód powodziowych w obrębie większych miast można osiągnąć przez budowę kanałów ulgi, odchodzących od nurtu rzeki powyżej miasta i łączących się z nią poniżej. W Polsce w ten sposób zwiększona została przepustowość koryta rzeki m.in. w dolinie Warty w Śremie, Koninie, Kole i Poznaniu oraz w dolinie Odry w Raciborzu, Opolu i Wrocławiu.

W celu przechwycenia fali powodziowej oprócz zbiorników retencyjnych można budować zbiorniki suche. W zbiornikach tych woda gromadzi się tylko w okresie stanów wysokich. Zapora przepuszcza określoną (bezpieczną ) ilość wody, a jej nadmiar gromadzony jest przed tamą, na obszarze przeznaczonym do zalania. Przy małych i średnich stanach wód woda przepływa bez przeszkód przez spust denny w zaporze.

Dążąc do zmniejszenia szkód na terenach wysoko zurbanizowanych, należy dla ułatwienia odpływu wód likwidować lokalne deniwelacje terenu. Konieczne jest także przeprowadzanie modernizacji i remontów obiektów, w tym wałów przeciwpowodziowych, przepustów oraz mostów, których parametry techniczne i stan stwarzają zagrożenie powodziowe. Filary mostów powinny być zabezpieczone przed krą i niesionymi przez wodę przedmiotami, a przyczółki zakotwione w terenie na wymaganą głębokość. Mosty nad potokami i rzekami należy lokalizować w bezpiecznej odległości od siebie, zaś sama konstrukcja mostowa powinna znajdować się wystarczająco wysoko nad lustrem wody, by nie stanowiła bariery dla spływu wód powodziowych. W czasie powodzi w 1997 roku w Polsce wiele mostów zostało zerwanych z powodu zbyt ograniczonego ich światła.

Duże znaczenie dla ochrony przeciwpowodziowej ma osłona hydrologiczno-meteorologiczna prowadzona przez IMGW. Dzięki istnieniu na obszarze Polski sygnalizacyjnej sieci obserwacyjnej oraz odpowiedniego systemu telekomunikacji, możliwe jest obserwowanie powodzi i prognozowanie jej dalszego przebiegu. Informacje te umożliwiają ogłoszenie z odpowiednim wyprzedzeniem pogotowia i alarmu przeciwpowodziowego. System wczesnego powiadamiania i ostrzegania ludności przed zbliżającym się wezbraniem wód może w znacznym stopniu ograniczyć skutki powodzi. Ważne jest, by w programach ochrony przeciwpowodziowej uwzględnić powszechną edukację ludności w kwestii zagrożeń powodzią oraz sposobów ratowania siebie i swego dobytku w przypadku tego rodzaju klęski żywiołowej.

Tekst pochodzi z pracy doktorskiej pt. „Skuteczność działania zielonego dachu, jako obiektu służącego retencji wód deszczowych na obszarach zurbanizowanych” autorstwa E.Drożdżal, Politechnika Krakowska, Kraków 2004.

Metody ograniczania skutków powodzi

Urządzenia techniczne

Urządzenia techniczne takie, jak zbiorniki retencyjne, poldery, obwałowania były przez wiele lat praktycznie jedynymi stosowanymi narzędziami ochrony przed powodzią. Okazało się jednak, że inwestowane w nie pieniądze nie przynoszą spodziewanych efektów - straty powodziowe zamiast maleć wciąż rosną.

Można powiedzieć, że urządzenia techniczne obiecują nam więcej niż są w stanie dać w praktyce: stwarzają wrażenie, że ich zastosowanie pozwoli uniknąć nie tylko strat, ale i powodzi, i choć nie jest to teoretycznie dalekie od prawdy, to trzeba pamiętać, że skuteczność tych metod jest ograniczona.

Po pierwsze, urządzenia te są projektowane na określoną wielkość powodzi, przed którą mają chronić. Jeśli zdarzy się powódź mniejsza, wszystko jest w porządku, ale jeśli powódź jest większa, to urządzenia nie pracują tak, jak się tego spodziewamy: woda przelewa się przez wały, a zbiorniki i poldery zostają szybko wypełnione nie zmniejszając kulminacji fali ani o centymetr.

Po drugie, urządzenia te pracują dobrze pod warunkiem, że są stale konserwowane i naprawiane, co oczywiście kosztuje. Po latach bez powodzi zdarza się, że właściciel tych urządzeń zaczyna uważać, że są ważniejsze sprawy niż ich konserwacja. Konsekwencje są łatwe do przewidzenia. W samym dorzeczu Wisły, jeszcze przed powodzią w 1997 roku, stwierdzono, że w niedostatecznym stanie technicznym lub stanie zagrażającym bezpieczeństwu obiektu jest blisko 70 śluz, zbiorników i jazów.

Po trzecie, urządzenia te wywołują tzw. syndrom pozornego bezpieczeństwa: ludzie chronieni przez wały sądzą zwykle, że są całkowicie bezpieczni, l w konsekwencji są na katastrofę zupełnie nieprzygotowani.

Ale niezależnie od wszystkich zastrzeżeń pod adresem rozwiązań technicznych, stanowią one bardzo ważny, czasem decydujący o sukcesie, element systemu ochrony przed skutkami powodzi.

Zbiorniki retencyjne

Są to urządzenia zlokalizowane w korycie rzeki, w górnych częściach zlewni. Składają się z zapory zatrzymującej wodę w zbiorniku i urządzeń pozwalających na regulowany odpływ ze zbiornika. Umożliwiają one zatrzymanie wody, gdy w rzece jest jej nadmiar (między innymi dla ochrony terenów znajdujących się poniżej) i zrzut w czasie, kiedy nie ma jej w rzece zbyt wiele (dla zaopatrzenia w wodę, nawodnień itd.).

Koszty i wysiłek inwestycyjny przy projektowaniu i budowie zbiornika jest tak duży, że ten rodzaj inwestycji znajduje się zwykle poza zasięgiem możliwości finansowych nawet kilku gmin. W decyzji o budowie zbiornika i jego finansowaniu musi więc mieć poważny udział budżet państwa i fundusze wojewódzkie. Tym bardziej, że jego zlokalizowanie wymaga przeprowadzenia analizy możliwości retencyjnych w całej zlewni, a decyzja o budowie powinna wynikać z wielu różnych potrzeb wszystkich gmin tego obszaru.

Wały przeciwpowodziowe

Obwałowania są najpopularniejszym w Polsce środkiem ochrony przed powodzią. Ich działanie polega na stworzeniu bariery (najczęściej ziemnej) pomiędzy korytem rzeki a zabudowanymi terenami, które mają być chronione. Poważnym mankamentem jest duża powierzchnia potrzebna do ich budowy i konieczność stałej, kosztownej konserwacji.

W świadomości ludzi dominuje przekonanie, że obwałowania gwarantują pełne bezpieczeństwo mieszkających za nimi ludzi i budowli. Doświadczenia jednak dowodzą, że jest inaczej - okazuje się, że w wielu przypadkach budowle hydrotechniczne nie spełniają tych oczekiwań. Podczas ostatniej powodzi w lipcu 1997 roku tylko w dorzeczu Odry woda przelała się przez koronę lub uszkodziła ok. 900 km wałów. Brak dokładnych danych o przyczynach uszkodzenia, wiadomo jednak, że tylko czasami była nią woda przelewająca się przez koronę wałów. Wykonane w latach osiemdziesiątych na SGGW analizy przyczyn przerwań wałów na terenie naszego kraju wykazały, że przelanie się przez koronę wału to zaledwie 32% przypadków, pozostałe - to awarie spowodowane innymi przyczynami, przy stanie wody niższym niż wysokość wału. Wyniki badań prowadzonych w innych krajach nie różnią się w zasadniczy sposób od cytowanych wcześniej. Oznacza to, że w praktyce wały dość często nie spełniają swojej funkcji. Stwarzany przez nie efekt pozornego bezpieczeństwa powoduje ponadto intensywną zabudowę terenów przez nie chronionych, co powoduje, że przy powodzi wyższej niż ta, na którą projektowano wal, straty są dużo większe niż gdyby go nie było.

Poldery

Poldery są znanymi od dawna urządzeniami chroniącymi przed powodzią. Od zbiorników retencyjnych różnią się tym, że woda gromadzona jest nie za zaporą przecinającą koryto rzeki, ale na odgrodzonych wałem od koryta rzeki, naturalnych terenach zalewowych, wykorzystywanych na co dzień rolniczo. Wlot wody do poldera to zwykle odpowiednio umocnione obniżenie wału, oddzielającego koryto od zbiornika. Ich podstawowym zadaniem jest lokalne zmniejszenie kulminacji fali powodziowej. Gromadzą one dużo mniejszą ilość wody niż zbiorniki retencyjne i zazwyczaj nie są wyposażone w urządzenia umożliwiające elastyczne regulowanie wlotem wody do polderu i jej zrzutem po przejściu powodzi. Po drugiej wojnie światowej zbudowano ich w Polsce niewiele, a presja rolników i planistów na udostępnienie tych terenów dla potrzeb rolnictwa i budownictwa, spowodowała likwidację części polderów działających jeszcze przed wojną.

Ograniczanie rozwoju na terenach zalewowych

Wśród specjalistów zajmujących się ochroną przeciwpowodziową panuje przekonanie, że ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych i kształtowanie tej zabudowy, to najlepszy sposób na zmniejszenie w przyszłości strat powodziowych. Wiąże się to przede wszystkim z procesem planowania w skali lokalnej, tworzeniem warunków ograniczania zabudowy terenów zalewowych i sugestii dotyczących wielu rozwiązań, takich jak zabezpieczenie kanalizacji, uszczelnienie budynków oraz wiele innych. Ale podstawą wszystkich działań jest przygotowanie map terenów zalewowych.

Wyznaczenie stref zagrożeń na terenach zalewowych

W praktyce stosuje się dwa źródła wiedzy na ten temat:

analizy modelowe pozwalające na ustalenie zasięgu powodzi określonej wielkości. Zwykło się przyjmować, że taką powodzią miarodajną dla celów planistycznych, jest powódź o prawdopodobieństwie wystąpienia w ciągu roku równym 1% (tzw. woda stuletnia)
zasięgi największej, zarejestrowanej na tym terenie powodzi historycznej, szczególnie, jeśli była ona większa od powodzi 1%

Na przygotowanych na tej podstawie mapach zalewów wkreśla się zwykle jedną lub dwie strefy zagrożeń:

trasa powodzi (tzw. korytarz powodzi) - obszar w ramach terenów zalewowych, którym płynie praktycznie cała wielka woda powodziowa, gdzie zarówno głębokość, jak i prędkość wody powoduje, że ma ona wybitnie niszczący charakter tereny zalewowe (zwane również retencyjnymi lub zastoiskowymi) - zaznaczone na rysunku literą A
tereny pomiędzy trasą powodzi a zasięgami zalewów dla wody 100-letniej, na których wody powodziowe tylko się rozlewają tworząc zastoiska, albo płyną, nie mając już dużej głębokości ani niszczącej szybkości

Linie wyznaczające obie strefy powinny zostać wprowadzone do lokalnego planu zagospodarowania przestrzennego. W ramach każdej z nich można wprowadzić odmienne zasady zagospodarowania przestrzennego.

Uwzględnienie linii zalewu w lokalnych planach zagospodarowania

Nie popełnia się wielkiego błędu, przyjmując, że plany zagospodarowania przestrzennego to zapisane w postaci prawa lokalnego przemyślenia na temat kierunków rozwoju gminy. Ich wykonanie polega między innymi na wyznaczeniu stref przeznaczonych na różne cele: np. stref inwestycyjnych, budowlanych i handlowych. Obejmuje to również ustalenie stref, w których ze względu na zagrożenia, rozwój nie jest w ogóle pożądany lub gdzie jest dopuszczony pod pewnymi warunkami. Różne mogą być przyczyny takich ograniczeń. Jedną z nich jest powódź.

Trzeba sobie zdawać sprawę, że wydzielenie tych obszarów może stwarzać sytuacje konfliktowe.

Po pierwsze, tereny przylegające do rzek to zwykle dość atrakcyjne tereny pod inwestycje produkcyjne i usługowe oraz zabudowę mieszkaniową. Po drugie, wprowadzanie ograniczeń i warunków, jakie spełniać muszą obiekty w strefie retencyjnej, będzie miało przeciwników wśród tych mieszkańców, którzy zamierzali inwestować w tej strefie, gdyż zwiększą koszty ich inwestycji. Po trzecie, wyznaczenie stref może budzić obawy o spadek wartości rynkowej znajdujących się na tym terenie obiektów. Warto jednak podjąć trud rozwiązania tych konfliktów, mając za cel rozwiązanie systemowe, ograniczające wpływ powodzi na rozwój całej społeczności.

Warunki zabudowy terenów zalewowych

Wyznaczenie stref zagrożeń na terenach zalewowych powinno stanowić podstawę do określenia warunków zagospodarowania tych stref. Istniejące obecnie przepisy nie rozwiązują tego problemu, ograniczając się jedynie do:

wprowadzenia ograniczeń w użytkowaniu terenów przyległych do wałów przeciwpowodziowych
zakazu wznoszenia jakichkolwiek obiektów oraz zmian ukształtowania terenu i sadzenia drzew i krzewów na terenie międzywali

Pomimo że można się spodziewać powstania w najbliższych latach uregulowań prawnych w tym zakresie, obecnie nie ma w Polsce przepisów i wytycznych określających, jak wyznaczać strefy zagrożeń, ani jakie rodzaje zabudowy są dopuszczalne na tych terenach.

Nie ma powodu, aby mimo braku takich przepisów nie stosować pewnych ograniczeń, które uznano za skuteczne w innych krajach.

Trasa powodzi

Na trasie powodzi wprowadza się zwykle zakaz jakiejkolwiek zabudowy, zezwalając jednocześnie na użytkowanie tych terenów na potrzeby rolnictwa, leśnictwa, lokalizacji parków i innych form przeznaczonych do rekreacji, wypasu bydła itd.

Tereny retencyjne (zalewiskowe)

Na tych terenach, charakteryzujących się mniejszym zagrożeniem powodzią, obowiązują zwykle:

zakaz budowy obiektów takich, jak np. szpitale, szkoły, przedszkola, domy opieki społecznej i innych o podobnym charakterze, których użytkownicy nie poradzą sobie sami w czasie zagrożenia i wymagać mogą specjalnej opieki
zakaz lokalizacji obiektów takich, jak oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów komunalnych, składowiska odpadów toksycznych, magazyny chemiczne itd., które w przypadku powodzi stwarzają wtórne zagrożenie
zezwolenie na budowę obiektów mieszkalnych i publicznych, pod warunkiem zlokalizowania ich części użytkowych (np. mieszkalnych) powyżej poziomu powodzi miarodajnej (tzw. stuletniej), np. na nasypie, albo zabezpieczenia obiektu przez otoczenie go osłonami lub wałami

Ograniczenia zabudowy na terenach zalewowych

Systemy bezpieczeństwa

Do systemów bezpieczeństwa zalicza się Systemy Ostrzeżeń Powodziowych oraz Systemy Reagowania na Powódź. Zadaniem pierwszych jest ostrzeżenie tych, którzy potrafią zadbać o siebie sami, byle wiedzieli, jakie jest zagrożenie i co mają zrobić, by zapewnić sobie bezpieczeństwo. Zadaniem drugich jest organizacja pomocy w skali szerszej niż pomoc indywidualna, zabezpieczenie majątku wspólnego (komunalnego) tam, gdzie to możliwe, ewakuacja i pomoc zaraz po powodzi itd. Oba systemy są ściśle ze sobą związane, a ich efektywność zależy od stopnia współpracy pomiędzy nimi.

Systemy Ostrzeżeń Powodziowych

Celem Systemów Ostrzeżeń Powodziowych jest stworzenie mieszkańcom i użytkownikom terenów zalewowych warunków umożliwiających podjęcie - jeszcze przed nadejściem powodzi - działań, zmniejszających zagrożenie życia i zdrowia ludzi oraz ograniczających - na ile to możliwe - straty materialne.

Systemy ostrzeżeń powodziowych składają się z następujących elementów:

prognoza wielkości powodzi oraz czasu jej wystąpienia
ustalenie obszarów, które mogą być zalane przez powódź
ustalenie adresatów ostrzeżeń - osób i zagrożonych instytucji
rozesłanie ostrzeżeń
monitoring reakcji ludzi na ostrzeżenie

Prognoza powodzi

Prognozą stanów powodziowych zajmuje się w Polsce Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, w oparciu o krajową sieć monitoringu opadów i wód. Jest jednak wiele obszarów, dotyczy to szczególnie niewielkich zlewni nieobjętych ogólnopolską siecią monitoringu, gdzie konieczne jest zaprojektowanie i budowa własnej, lokalnej sieci, najlepiej w oparciu o metodykę zaproponowaną przez IMGW.

Przewidywanie skutków powodzi

Celem tego zadania jest ustalenie, jaki obszar może zostać przez powódź zalany i co się na nim znajduje: jakie budynki, instytucje, firmy itd. Tego rodzaju prace można wykonać przed powodzią: jedna z możliwości, to przygotowanie kilku scenariuszy rozwoju sytuacji (i odpowiadających im zasięgów zalewów) w oparciu o analizy modelowe. Inna możliwość - to wykorzystanie zasięgu zalewów ostatniej dużej powodzi. Ta ostatnia opcja daje, przy braku analiz modelowych, wystarczająco dobre podstawy pracy - zastosowano jaw systemie ostrzeżeń dla dorzecza Tamizy w Anglii.

Kogo i jak ostrzegać

Również lista osób, instytucji i firm, które należy ostrzec powinna zostać przygotowana przed powodzią dla każdego z opracowanych scenariuszy zalewów. Powinna obejmować adresy, numery telefonów lub inny sposób kontaktu z właścicielami lub użytkownikami budynków. Konieczne jest uwzględnienie również sposobu kontaktu w nietypowych porach: w nocy, w czasie dni wolnych od pracy; świąt itd.

Treść komunikatu jest jednym z elementów decydujących o skuteczności ostrzeżenia. Zakłada się generalnie, że skuteczny komunikat powinien być krótki, ale mimo to zawierać:

opis powodzi
opis obecnej sytuacji
czego należy się spodziewać i kiedy
jak należy się zachować

Rozpowszechnianie ostrzeżeń

Ostrzeżenia można podzielić na dwa rodzaje: ogólne i szczegółowe.

Ostrzeżenia ogólne adresowane są do całych społeczności lub regionów i zawierają informację, że w najbliższym czasie może być powódź. Do ich rozpowszechniania wykorzystuje się: radio, telewizję, sieć Internetu.

Ostrzeżenia szczegółowe adresowane są do części społeczności lub indywidualnych osób, a ich celem jest opisanie tego, co się może zdarzyć w najbliższym czasie. Środki rozpowszechniania muszą być w tym przypadku szybsze i adresowane bardziej bezpośrednio do zagrożonych. Należą do nich: syreny alarmowe lub dzwony kościelne, powiadomienia telefoniczne, powiadomienia przez sieć sąsiedzkiej pomocy, powiadomienia przez policję lub straż miejską.

Uwaga! Ważne jest, by ostrzeżenia docierały do ludzi nie z jednego, a z kilku źródeł - zwiększa to ich skuteczność.

Systemy reagowania na powódź

Celem systemów reagowania na powódź jest organizowanie akcji zabezpieczenia życia, zdrowia i ochrony obiektów i dobytku na obszarze powodziowym w trakcie i zaraz po powodzi. Kierunki działania takich systemów są następujące:

tymczasowe zabezpieczenie wybranych obiektów przy pomocy worków z piaskiem lub innych rodzajów osłon
wyłączenie z ruchu niektórych ulic i mostów
wyłączenie zasilania (również zaopatrzenia w gaz) na zagrożonych zalaniem obszarach
zarządzenie ewakuacji i organizacja ewakuacji częściowej (szpitale, bursy, domy pomocy społecznej itd.) lub całkowitej
zapewnienie niezbędnego sprzętu i materiałów do prowadzenia wymienionych akcji
kontrola urządzeń pomiarowych i zabezpieczeń przeciwpowodziowych (również tymczasowych)

Podstawą pracy takiego systemu jest budowana na podstawie doświadczeń z poprzednich powodzi zależność pomiędzy stanem wody w rzece (mierzonym na wodowskazie) a skutkami, jakie ten stan wody powoduje (np. stan 400 cm - wyłączenie z ruchu istotnych ciągów komunikacyjnych, stan 470 - zalanie budynków osiedla, stan 510 - zalanie zakładu opieki społecznej itd.).

System reagowania powinien monitorować przebieg akcji przeciwpowodziowej prowadzonej w firmach i instytucjach, których prawidłowe działanie ma istotne znaczenie dla społeczności lokalnej. Należą do nich zwykle obiekty istotne dla prawidłowego działania systemu bezpieczeństwa:

siedziby zespołów reagowania kryzysowego
posterunki policji, straży miejskiej, straży pożarnej
szpitale
wybrane mosty i odcinki dróg istotne dla prowadzenia akcji
firmy zaopatrujące w towary i usługi niezbędne do prowadzenia akcji
drogi ewakuacji
budynki urzędów administracji

oraz obiekty, których zalanie może wywołać zagrożenie dla użytkowników lub wtórne straty powodziowe:

magazyny materiałów niebezpiecznych
magazyny leków, paliw, odpadów
oczyszczalnie ścieków
stacje uzdatniania wody
składowiska odpadów
szkoły i domy opieki
obiekty handlowe i przemysłowe

Właściciele lub zarządzający tymi obiektami powinni opracować własne plany reagowania na zagrożenie powodziowe.

Zabezpieczenie istniejących obiektów

Nie jest możliwe wyeliminowanie zabudowy z terenów zalewowych, a to dlatego, że ludzie mieszkają na tych terenach od pokoleń i pomimo zagrożenia powodziowego nie chcą się stamtąd wyprowadzać. Warto jednak, w przypadku obiektów narażonych na częste zalania i podtopienia, podjąć próbę ich wykupienia, wyburzenia lub przeniesienia. Pozostałe budynki można chronić przed uszkodzeniem lub zniszczeniem w różny sposób. Do najczęściej stosowanych metod należą:

uniemożliwienie wodzie dostępu do wnętrza budynku - uszczelnienie budynku
przygotowanie budynków i rozmieszczenie wyposażenia w taki sposób, by wpływająca do nich woda nie powodowała większych szkód
wykonanie wokół budynków różnego typu osłon stałych (betonowych, ziemnych) lub tymczasowych
stosowanie materiałów budowlanych, konstrukcyjnych i wykończeniowych odpornych na działanie wody

Wykup terenów i wyburzenie budynku

Jest to metoda opłacalna dla gminy szczególnie wtedy, gdy obiekt zalewany jest wielokrotnie i jego dalsze wykorzystanie zagraża życiu ludzi. Wykupione tereny stają się własnością gminy i mogą być wykorzystane jako łąki lub tereny rekreacyjne.

Przeniesienie budynku na tereny wyżej położone

Przeniesienie budynku jest najskuteczniejszą metodą jego ochrony. Niestety kosztowną, stąd trudno liczyć na aktywność właścicieli budynków. Rządy niektórych krajów oferują specjalne programy, które pozwalają na sfinansowanie takich operacji.

Podniesienie budynku

Polega ona na podniesieniu poziomu mieszkalnego budynku do poziomu bezpiecznego, np. kilkadziesiąt centymetrów powyżej wody stuletniej. Przestrzeń pod budynkiem przeznaczana jest wtedy na cele gospodarcze, tak, że przepływająca woda nie powoduje większych strat i naruszenia konstrukcji. Jest to skuteczna metoda na terenach, gdzie głębokości zalewu są niewielkie. Stosowanie jej na terenie Polski jest utrudnione ze względu na dość ciężkie budownictwo i brak wyspecjalizowanych firm.

Uniemożliwienie wodzie dostępu do wnętrza budynku - uszczelnienie obiektu

Budynki na terenach zalewowych można uszczelnić w taki sposób, by wody powodziowe nie przedostawały się do wnętrza. Do typowych środków stosowanych w praktyce należą: położenie nieprzepuszczalnej warstwy na murach budynku (np. ceramicznej), tymczasowe zamknięcia na okienka do piwnic i drzwi wejściowych, podniesienie progów drzwi wejściowych, zasuwy w sieci kanalizacyjnej oraz inne, np. zamurowanie otworów wejściowych na czas powodzi. Niestety, metoda ta daje dobre efekty tylko do pewnej głębokości zalewu, ok. 90 cm - przy większych głębokościach parcie wody na ściany uszczelnionego budynku może naruszyć ich konstrukcję. Uzależnione jest to oczywiście od grubości ścian budynku i materiałów, z jakich zostały zrobione.

Zabezpieczenie przed wodą wnętrza budynku i wyposażenia

Metoda ta polega na stworzeniu wodzie swobodnego przepływu przez budynek i zapewnienia takich warunków, by jak najmniej wyposażenia znalazło się w tej strefie. Najlepsze efekty daje odpowiedni dobór funkcji pomieszczeń i ich wyposażenia, wodoodporna powierzchnia ścian, zastosowanie ceramicznych płytek podłogowych oraz umieszczenie niektórych urządzeń, takich jak piece c.o. w bezpiecznych miejscach, np. na strychu. Bardzo dobre efekty daje również przeniesienie tuż przed powodzią mebli i cenniejszych sprzętów na wyższe piętro. Metodę tę traktuje się jako ostateczność, gdy zawiodą inne możliwości. Ale daje bardzo dobre efekty: w zależności od włożonego wysiłku zmniejsza wielkość strat.

Zastosowanie osłon stałych (betonowych, ziemnych) lub tymczasowych

Metodę tę można stosować na terenach, gdzie spodziewany zalew nie jest głęboki. Polega ona na opasaniu budynku niskim wałem lub murem przeciwpowodziowym (betonowym, kamiennym). Skala przedsięwzięcia spotykana w praktyce jest bardzo różna: począwszy od zabezpieczenia zewnętrznego zejścia do piwnicy w budynku, aż po zabezpieczenie grupy budynków. Ze względu na problem z odprowadzeniem wody i filtrację pod watem zwykle nie stosuje się zabezpieczeń indywidualnych wyższych niż jeden metr.

Stosowanie materiałów budowlanych odpornych na działanie wody

Rozbudowa, modernizacja lub remont budynku znajdującego się na terenach zalewowych jest dobrą okazją do zastosowania materiałów budowlanych i wykończeniowych, które w przyszłości zmniejszą straty powodziowe. Do materiałów odpornych na wodę należą: beton, szkło, metal, ceramika. Materiały nieodporne na wodę to, między innymi, gips i drewno.

Zabezpieczenie kanalizacji

Jedną z przyczyn poważnych strat jest przedostawanie się wody lub ścieków do wnętrza budynków przez sieć kanalizacyjną. Dlatego warto stosować urządzenia pozwalające na odcięcie od sieci kanalizacyjnej instalacji znajdującej się wewnątrz budynku. Przyniesie to dobre efekty nie tylko w czasie powodzi, ale i w czasie obfitych deszczy.

Systemy odwadniające

Bardzo wiele szkód spowodowanych jest źle działającą siecią odwadniającą. Dotyczy to zarówno terenów wiejskich, jak i podmiejskich.

Rowy odwadniające są często zaniedbane, pozbawione okresowej konserwacji i w efekcie zarośnięte lub zanieczyszczone odpadami. Nagminne jest zasypywanie fragmentów rowów przy budowie przejazdów do pojedynczych posesji lub budowanie przepustów rurowych o zbyt małej średnicy.

Wielu mieszkańców nie rozumie zagrożenia, jakie stwarzają sobie blokując przepływ w rowach i kanałach odwadniających. Poprawę można osiągnąć poprzez lokalne, organizowane pod patronatem samorządu lokalnego inicjatywy, obejmujące inwentaryzację istniejącej sieci rowów i kanałów odwadniających, oczyszczenie jej i prawidłową eksploatację.

Materiał pochodzi z http://pczkstaszow.info/ograniczanie-skutkow-powodzi.

Podziękowania

Dla Pracowników MOPSu

14 stycznia 2011

Nie ma nic niemożliwego, jeśli sam nie musisz tego robić! Słowa te obrazują jaką wielką siłę mają wspólne działania i wspólne dążenie do celu. Pracownicy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Bieruniu okazali ogromne wsparcie, życzliwość i zawsze byli do naszej dyspozycji. Podcz...

Podziękowanie Mieszkańca Bierunia (bra...

więcej

Dodaj podziękowanie